سرماخوردگی یا عفونت‌های ویروسی دستگاه تنفّسی فوقانی شایع‌ترین بیماری بشر است که همه انسانها در همه سنین بخصوص کودکان در معرض ابتلای به آن هستند (شکل 1). ویروس‌ها شایع‌ترین علّت عفونت‌های دستگاه تنفّسی در کودکان محسوب می‌شوند. ویروس‌هایی که معمولاً سبب عفونت تنفّسی در کودکان می‌شوند، عبارت‌اند از: رینو ویروس، آدنو ویروس، پاراآنفلوانزا، آنفلوانزا و ویروس سن‌سی‌شیال تنفّسی.

شکل 1- سرماخوردگی در کودکان بخصوص وقتی به مهد کودک یا مدرسه می روند، شایعتر است.

راههای ابتلا به بیماری:

بیماری از فرد بیمار از طریق قطرات تنفّسی پخش‌شده در هوا پس از عطسه یا سرفه (شکل 2)، یا از راه تماس مستقیم با بیمار (مثل دست دادن یا روبوسی) یا وسایل شخصی آلوده می‌شود. سرماخوردگی مختصّ فصل سرما نیست و حتّی در تابستان هم رخ می‌دهد. کافی است ویروس مربوط از فرد مبتلا به فرد سالم به یکی از راه‌هایی که گفته شد، انتقال یابد و آن فرد قبلاً به آن ویروس مبتلا نشده باشد (یعنی به آن ایمن نبوده و حسّاس باشد). به همین دلیل است که کودکان -که موارد کمتری از سرماخوردگی و ایمن شدن به آن نوع ویروس را در عمر خود نسبت به بزرگسالان داشته‌اند- بیشتر مبتلا به این بیماری می‌شوند (با توجّه به وجود صدها نوع ویروس سرماخوردگی)، به‌خصوص وقتی در محیطی قرار گیرند که کودکان دیگر نیز زیاد باشند و طبعاً رعایت‌های مربوط به پیشگیری از انتقال سرماخوردگی را نیز نکنند، مثل مهد کودک‌ها و مدارس که مخازن ویروسهای سرماخوردگی جامعه هستند و با بازگشایی آن‌ها در مهرماه شیوع سرماخوردگی در جامعه زیاد می‌شود و در اواخر بهار با تعطیلی این مراکز، شیوع سرماخوردگی در جامعه نیز کاهش می‌یابد.

شکل 2- پخش قطرات تنفسی متعاقب عطسه: این قطرات، ویروس سرماخوردگی را حدود یک متر و گاهی بیشتر به اطراف پخش می کنند.

علایم بیماری:

سرماخوردگی در کودکان گاهی به ‌صورت تدریجی در طیّ چند روز پیشرفت می‌کند و گاهی ناگهان تظاهر می‌یابد. معمولاً در ابتدا احساس سوزش یا ناراحتی در بینی و حلق وجود دارد. سپس گلودرد و بوی بد دهان (اگزودا یا همان چرک در حلق ممکن است به دلیل سرماخوردگی هم مشاهده شود و لزوما نشاندهنده عفونت باکتریایی و نیاز به آنتی بیوتیک نیست- شکل 3)، عطسه، سرفه، گرفتگی و آبریزش بینی، اشک‌ریزش و سوزش چشم‌ها، گرفتگی صدا و گاهی تب، بیحالی و درد یا کوفتگی عضلانی بدن و تهوع بروز می‌کند. همیشه همه این علایم با هم مشاهده نمی‌شوند. اغلب در روزهای دوم یا سوم به بعد، ترشّحات بینی کمی چرکی و سرفه کمی خلط‌دار می‌شود، ولی طیّ چند روز بعد تدریجاً بهبودی می‌یابد، مگر اینکه عارضه‌ای مثل سینوزیت رخ دهد. سرماخوردگی معمولاً طیّ هفت تا ده روز بدون نیاز به آنتی‌بیوتیک کاملاً بهبودی می‌یابد.

شکل 3- عفونت ویروسی (آدنوویروسی) لوزه ها

مهم‌ترین و شایع‌ترین عوارض عفونت‌های تنفّسی ویروسی دستگاه تنفّسی فوقانی یا همان سرماخوردگیها شامل سینوزیت، اوتیت میانی حاد معروف به گوش‌درد، سلولیت (عفونت) پلک و چشم، پنومونی یا همان ذات الریه (عفونت ریه)، تشدید علایم آسم و همچنین اسهال، استفراغ و مشکلات تغذیه است. همان‌طور که ذکر شد، سرماخوردگی‌ها در کودکان شایع‌ترند و طبعاً احتمال مشاهده عوارض آن نیز در این سنین بیشتر است. البته کودکان به دلایلی بیشتر در معرض بروز عوارض هستند، مثلاً سیستم ایمنی کودکان در سال‌های اولیه عمر در حال تکامل است؛ قدرت سرفه نیز در آن‌ها کمتر است (که ساز و کار پاک کردن مجاری تنفّسی است). همچنین احتمال بروز عوارض گوارشی مثل اسهال، استفراغ و اختلال آب و املاح نیز در آن‌ها بیشتر است.

پیشگیری از سرماخوردگی کودکان:

پیشگیری از عفونت‌های تنفّسی و سرماخوردگی در کودکان مشکل است. داروی واقعاً موثّری برای جلوگیری از ابتلا به سرماخوردگی وجود ندارد، امّا اقدامات زیر در این زمینه موثّرند:

• با توجّه به اینکه ویروس‌های سرماخوردگی از طریق عطسه، سرفه یا تماس مستقیم با فرد بیمار (دست دادن و روبوسی و ...) یا از راه تماس غیرمستقیم با وسایل آلوده بیمار منتقل می‌شوند، دوری از افراد بیمار یا محیط‌های شلوغ توصیه می‌شود. فاصله دست کم یک ‌و نیم متر با فرد بیمار از انتقال بیماری جلوگیری می‌کند. شستن مکرّر دست‌ها در کلّ افراد خانواده، ماسک گذاشتن فرد بیمار، پوشاندن بینی و دهان در هنگام عطسه یا سرفه با دستمال کاغذی و دفع بهداشتی آن در سطل زباله درپوش‌دار، همگی در کاهش انتقال بیماری به دیگران موثّرند (شکل 4).
• در مورد شیرخواران با سنّ کمتر از شش ماه، دوری از افراد مبتلا به سرفه یا سرماخوردگی در پیشگیری از ابتلا به پنومونی با ویروس سن‌سی‌شیال یا برونشیولیت مفید است و در صورت ابتلای کودکان به عفونت تنفّسی همراه با تب، آن‌ها باید در منزل بمانند.
• سلامتی بدن در پیشگیری از عفونت بسیار مهم است که به معنای خوردن غذای مناسب سن و سالم، خواب کافی و ورزش منظّم است. این مورد درواقع مهم‌ترین راه تخفیف سرماخوردگی و جلوگیری از عوارض آن است که در قسمت درمان سرماخوردگی بیشتر درباره آن صحبت می‌کنم. تجویز طولانی مدت روی نیز تا حدی در پیشگیری از سرماخوردگی کودکان موثر بوده است. باید توجّه داشت که مصرف خودسرانه آنتی‌بیوتیک هیچ نقشی در پیشگیری از تشدید یا بروز عوارض آن ندارد.
• واکسیناسیون بر ضدّ پنوموکوک، هموفیلوس آنفلوانزا و سیاه‌سرفه در پیشگیری از بیماری‌های تنفّسی کودکان موثّر است که دو مورد آخر در کشور ما به صورت معمول به‌کار می‌رود. واکسیناسیون بر ضدّ ویروس آنفلوانزا نیز هرساله برای کودکان شش ماهه تا پنج ساله یا کودکانی که مبتلا به بیماری‌های مزمن قلبی یا ریوی هستند، توصیه می‌شود. این واکسن را باید در اواخر شهریور تا مهرماه هر سال تزریق کرد.

توضیح اینکه نباید از سرماخوردگی مکرّر کودک نگران شد چرا که دلیلی بر وجود نقص ایمنی یا مشکلات دیگر نیست، بلکه نشانه تماس مکرّر با افراد سرماخورده است (مثل مهد، مدرسه، خانواده پرجمعیت یا پر رفت ‌و آمد). همچنین از گرم نگه ‌داشتن بیش از حدّ کودک باید پرهیز کرد که نقشی در پیشگیری از سرماخوردگی ندارد.

شکل 4- شش گام کلیدی در پیشگیری از بیماریهای حاد تنفسی و سرماخوردگیها

درمان سرماخوردگی:

سرماخوردگی ساده و بی‌عارضه را می‌توان در منزل درمان کرد. مواردی که نیازمند مراجعه به پزشک است عبارت‌اند از: سنّ زیر سه ماه یا شیرخوار نارس، تب بالای 39 درجه (به شیوه رکتال یا مقعدی) یا ادامه تب بیشتر از دو روز، اسهال یا استفراغ مکرّر، بیحالی و شیر نخوردن و یا بیقراری مداوم، سرفه شدید یا تب و سرفه در زیر شش ماهگی، مشکل تنفّسی (یا همان دیسترس تنفّسی مثل تنفّس تند یا مشکل یا همراه با ناله تنفّسی، سرفه و رنگ‌پریدگی یا کبودی پوست)، تورّم دور پلک، سردرد یا دل‌درد شدید، عدم بهبودی کامل طیّ ده روز و بیماری‌های نقص ایمنی یا زمینه‌ای مثل آسم یا نارسایی قلبی.

همان‌طور که گفته شد، مصرف آنتی‌بیوتیک به درمان سرماخوردگی‌ها کمکی نمی‌کند و توصیه نمی‌شود. در این موارد، کنترل تب با استامینوفن و یا تن‌شویه، استفاده از بخور آب گرم، استراحت، مصرف مایعات کافی و تغذیه مناسب و کافی کمک‌کننده خواهد بود.

استفاده از قطره کلرور سدیم یا محلول نرمال‌سالین برای شستشوی بینی، در صورت گرفتگی بینی یا ترشّح غلیظ یا چرکی از بینی کمک‌کننده است. کودکان معمولاً دچار کم‌اشتهایی می‌شوند، بنابراین اگر در منزل مداوا می‌شوند، مصرف مایعات کافی، همچنین سوپ، آب جوجه، فرنی و ... ضروری است.

هرچند پرهیز از غذاهای چرب، سنگین و محرّک نیز ممکن است کمک‌کننده باشد. مصرف داروی ضدّ سرفه بدون مشاوره با پزشک ممنوع است، چراکه سرفه سازوکار دفاعی طبیعی بدن برای پاک کردن مجاری تنفّسی از خلط و ترشّحات ناشی از عفونت است.

اصولاً داروهای ضدّ سرفه مفید نیستند.

کودکان مبتلا به آسم نیاز به افزایش یا تغییر در داروهای خود دارند که مشاوره با پزشک در این موارد ضروری است. در هنگام درمان، مراجعه مجدّد به پزشک در صورت هر گونه شواهدی از پیشرفت علایم (بدتر شدن حال عمومی، افزایش تب، یا بروز مشکل تنفّسی یا تند شدن تنفّس) یا عدم بهبودی واضح طیّ دو روز از شروع درمان ضروری است.