واکسیناسیون یک ایمن سازی فعال است به این شکل که تمام یک میکروارگانیسم بیماریزا (پاتوژن) کشته و غیر فعال شده یا زنده ضعیف شده و یا قسمتی از آن (مثل آنتی ژن خالص شده یا باز سازی شده به شیوه مهندسی ژنتیک، قسمتی از ژنوم آن اعم از DNA یا RNA یا سم خنثی شده آن: توکسوئید) را به انسان تجویز می کنند تا سبب ایجاد واکنش ایمنی و تولید آنتی بادی (پادتن) مشابه عفونت طبیعی شده و فرد را به آن عفونت ایمن نماید و البته معمولا هم خطری برای شخص ایجاد ننماید. مدت ایجاد ایمنی بر حسب نوع بیماری و واکسن متغیر بوده و گاهی برای تمام عمر است. لذا در صورت نیاز به حفظ ایمنی اولیه ایجاد شده توسط واکسن، اغلب نیاز به تکرار دوزهای بعدی در فاصله های مشخص (دوز های بوستر) وجود دارد.

میزان تاثیر یک واکسن را بطور غیر مستقیم و بر حسب القای تولید آنتی بادی در بدن می سنجند مثلا وقتی ذکر می شود واکسنی در 90 درصد موارد موثر است یعنی در 90 درصد افراد واکسینه شده تولید آنتی بادی می کند هرچند ایجاد پادتن همیشه پیش بینی کننده مصونیت نیست. در اغلب موارد تزریق چند دوز اولیه واکسن میزان اثر بخشی آن را بیشتر و به ایمنی ناشی از عفونت طبیعی نزدیک می کند.

همانطور که ذکر شد واکسنهای مجاز قاعدتا ایمن هستند ولی متاسفانه برای هیچ واکسنی در مورد همه افراد چنین نیست و برخی به آنتی ژن ایمن کننده یا ترکیبات کمکی یا نگهدارنده موجود در واکسن واکنش شدید (مثل آنافیلاکسی) نشان می دهند. عوارض جدی ناشی از واکسن باید خیلی نادر باشند. عوارض گذرا و کم اهمیت مثل تب یا بیحالی یک یا دو روزه، درد عضلانی گذرا و یا درد و تورم گذرای محل تزریق واکسن شیوع بیشتری داشته ولی بی خطر بوده و نسبت به اهمیت پیشگیری از بیماری جدی مورد نظر قابل قبول می باشند.

هدف فوری و اولیه واکسیناسیون ایجاد ایمنی در افراد و پیشگیری از ابتلا به بیماری مورد نظر یا دست کم ابتلای خفیفتر و کم خطر به آن است ولی هدف نهایی واکسیناسیون ریشه کنی آن بیماری است. ریشه کنی آبله در سال 1977 میلادی در جهان و حذف فلج اطفال از آمریکا در سال 1991 مثالهایی از موفقیت ایمن سازی در همین راستاست.

دنیا همواره شاهد پدید آمدن ویروسهای نوظهور بوده است. بهترین مثال برای این مورد، ظهور ویروس ایدز (HIV) در دهه 80 و ویروسهای آنفلوانزای جدید و بروز چندین جهان گیری آن طی یک قرن گذشته هستند. از 31 ماه دسامبر ٢٠١٩ میلادی، موارد متعددی از عفونت شدید تنفسی در شهر ووهان استان هوبای کشور چین گزارش  شد. در ٩ ژانویه ٢٠٢٠ ویروسی به عنوان عامل بیماری در ١٥ نفر از ٥٩ بیمار بستری اعلام شد که باعث نگرانی زیادی شد: یک بتا کورونا ویروس جدید که ٧٠% قرابت ژنتیکی با سارس داشت. این ویروس ابتدا به نامهای کرونا ویروس جدید (Novel Coronavirus)، کرونا ویروس ووهان و کرونا ویروس جدید 2019 یا 2019-nCoV نامیده شد ولی نام نهایی و فعلی آن ویروس کرونای سارس دو یا SARS-CoV-2 بوده و بیماری ناشی از آن را بیماری ناشی از عفونت کرونا ویروس 2019 یا COVID-19 می گویند. این بیماری یک بیماری قابل انتقال از حیوان (خفاش و پانگولین) به انسان محسوب می شود هر چند در حال حاضر بین انسانها انتقال می یابد.

در مورد بیماریهای نوپدید که سیستم ایمنی انسانها آن را نمی شناسد و لذا معمولا با عوارض یا مرگ و میر همراه می شود (مثل همین بیماری کرونای جدید یا کووید 19)، ایجاد واکسن موثر و بی خطر در ایمن شدن افراد، کاهش بارز خطرات و مرگ و میر آن و حتی کاهش موارد ابتلا و احتمالا در ریشه کنی یا دست کم کنترل بیماری در جامعه ارزشمند می باشد. در حال حاضر واکسن‌ های کرونای مختلفی در سراسر جهان کشف شده است و موثر و بی عارضه بودن آنها در آزمایشات اولیه اثبات شده است اما برخی هنوز در سطح جامعه مورد مطالعه می باشند که برای تمام داروها یا واکسنهای جدید طی این مرحله ضروری است.

انواع واکسن کرونا

در حال حاضر، چهار نوع اصلی واکسن کووید 19 وجود دارد که مجاز می باشند یا تحت آزمایشات بالینی در مقیاس بزرگ در سطح جامعه (فاز 3) قرار دارند. در زیر توضیحی در مورد چگونگی عمل هر یک از این چهار نوع واکسن برای ایجاد ایمنی بر علیه این بیماری آورده شده است. هیچ یک از این واکسن ها نمی توانند سبب بیماری کووید 19 شوند. همچنین 2 هفته پس از دوز آخر واکسن، فرد دریافت کننده ایمن تلقی می شود. البته باید در نظر داشت که هیچ واکسنی مصونیت کامل ایجاد نمی کند و اثربخشی بر علیه واریانها یا موتاسیونهای جدیدتر ویروس اغلب قدری کمتر بوده ولی همچنان واکسیناسیون بر علیه آنها ارزشمند است:

1- واکسن های mRNA یا اسید ریبونوکلئیک پیام رسان: هر سلول‌ انسانی در هسته خود دارای DNA یا یک مولکول دو رشته‌ای اسید دزوکسی ریبونوکلئیک است که حاوی ژن‌های انسانی است که اطلاعات لازم برای ساخت پروتئین‌های لازم بدن محسوب می شود. چون DNA از هسته سلول خارج نمی شود، ابتدا آنزیمی به نام RNA پلی مراز، زنجیره دورشته‌ای DNA را از هم جدا کرده و سپس یک نسخه از روی دستورات ژنتیکی آن به صورت mRNA تک ‌رشته‌ای می‌سازد که به این عمل نسخه ‌برداری می گویند. سپس mRNA از هسته خارج شده و در سیتوپلاسم سلول، ریبوزومها از روی دستورات آن، اسید آمینه ها که پایه ساختمانی پروتئینها هستند را می سازند که به این عمل ترجمه می گویند.

واکسن RNA یا واکسن mRNA نوعی واکسن است که به جای تحویل ویروس یا پروتئین آن (مشابه آنچه در واکسنهای معمول ویروسی ضعیف یا غیرفعال شده وجود دارد)، از کپی RNA پیام رسان (mRNA) برای ایجاد پاسخ ایمنی استفاده می‌کند. این واکسن مولکول‌های سنتز شدهٔ mRNA را به سلول‌های بدن وارد می‌ کند که سبب می شود تا سلول پروتئین خارجی ویروس مربوطه را تولید کند. این مولکول‌های پروتئینی (مثل پروتئین S یا Spike ویروس کووید 19) سبب تحریک لنفوسیت و ایجاد آنتی بادی اختصاصی شده که به ایجاد ایمنی بر علیه ویروس منجر می گردد. حالا با ورود ویروس به بدن، سیستم ایمنی آن را سریعا شناسایی کرده و از بین می برد. البته mRNA یک مولکول هیدروفیل بزرگ است که نمی تواند وارد سلول ها شود. لذا ورود آنها را به کمک ترکیب با ذرات نانو لیپیدی به داخل سلول‌ ها تسهیل می کنند. سلول های بدن پس از تهیه نسخه ای از پروتئین، مواد ژنتیکی واکسن را از بین می برند. این نوع واکسن نیاز به فریز شدن و نگهداری در دمای پایین (کمتر از 20 درجه سانتی گراد زیر صفر) دارند.

توضیح اینکه آنتی ژن پروتئینی S یا Spike سبب اتصال ویروس کرونا به سلولهای بدن و آغاز روند بیماری می شود.

2- واکسن های وکتور حاوی یک ویروس ضعیف شده متفاوت از ویروس کووید هستند (مثلا آدنوویروس). در داخل این ویروس، ماده ای از ویروس کووید 19 (مثل mRNA) وجود دارد که به آن ناقل یا وکتور ویروسی گفته می شود. علاوه بر امکان تولید آنتی ژن توسط ویروس مذکور، هنگامی که ناقل ویروس در داخل سلول های انسان قرار گرفت، به ساخت پروتئین اختصاصی ویروس کووید 19 منجر می گردد که مشابه آنچه قبلا ذکر شده به ایجاد ایمنی منجر خواهد شد.

3- واکسن های زیر واحد پروتئین شامل قطعات پروتئینی بی خطر کووید 19 مثل همان پروتئینهای S و/یا ذرات نانوی حاوی آنها می باشند (به جای ویروس کامل). پس از واکسیناسیون، سیستم ایمنی آنتی ژنهای مربوطه یا آن پروتئینها را بیگانه تشخیص داده و بر علیه آن لنفوسیت و آنتی بادی اختصاصی تولید می کند که به ایجاد ایمنی بر علیه ویروس منجر می گردد.

4- واکسنهای ویروس کامل غیر فعال شده که به نوعی ساده ترین نوع واکسن ویروسی است. برای تهیه واکسن ابتدا ویروس در روی محیط کشت سلولی تکثیر شده و سپس با استفاده از موادی مثل بتا پروپیولاکتون ویروس غیرفعال می گردد. بعد از عملیات تغلیظ و خالص سازی و با اضافه کردن یک ماده تقویت کننده مثل ادجوان آلومینیوم واکسن ایجاد می شود. بعد از دریافت واکسن، آنتی بادی علیه ویروس کووید 19 در بدن ایجاد شده و سبب محافظت و مصونیت فرد در مقابل بیماری می شود.

برندهای مطرح واکسن کووید در جهان   

1- واکسن فایزر (Pfizer-BioNTech vaccine):

یک واکسن mRNA است با اثربخشی 95% در پیشگیری از عفونت علامتدار کووید 19 که مجوز استفاده اضطراری از سازمان غذا و داروی آمریکا را دریافت نموده است. این واکسن در بیماران دارای بیماریهای زمینه ای مثل دیابت یا چاقی هم اثربخشی 89% نشان داده است. همچنین، در آن ترکیبات تخم مرغ، لاتکس یا مواد نگهدارنده نیست. دو دوز به فاصله 21 روز (حداکثر 6 هفته) توصیه می گردد. هنوز در سن زیر 16 سال توصیه نمی شود. در صورت سابقه آلرژی شدید (آنافیلاکسی) به دوز قبلی واکسن یا واکسنهای mRNA، تزریق دوز بعدی ممنوع بوده و در صورت آلرژی به واکسنها یا سایر داروهای تزریقی، تزریق واکسن باید با احتیاط انجام پذیرد. عوارض احتمالی شاملند بر: درد در محل تزریق، خستگی و احساس ناخوشی، سردرد، درد عضلانی، درد مفصل، تب، لرز، حالت تهوع و تورم غدد لنفاوی بازوی مورد تزریق (تزریق واکسنهای عضلانی همواره در بازو (دلتوئید) است و باید تا قبل از تزریق زنجیره سرما برای آنها رعایت گردد).

2- واکسن مادرنا (Moderna vaccine):

این هم یک واکسن mRNA با اثربخشی 94% در پیشگیری از عفونت علامتدار کووید 19 است که مجوز استفاده اضطراری از سازمان غذا و داروی آمریکا را دریافت نموده است. این واکسن در بیماران دارای بیماریهای زمینه ای مثل دیابت یا چاقی هم اثربخشی 90% نشان داده است. همچنین، در آن ترکیبات تخم مرغ، لاتکس یا مواد نگهدارنده نیست. دو دوز به فاصله 28 روز (حداکثر 6 هفته) توصیه می گردد. هنوز در سن زیر 18 سال توصیه نمی شود. در صورت سابقه آلرژی شدید (آنافیلاکسی) به دوز قبلی واکسن یا واکسنهای mRNA، تزریق دوز بعدی ممنوع بوده و در صورت آلرژی به واکسنها  یا سایر داروهای تزریقی، تزریق واکسن باید با احتیاط انجام پذیرد. عوارض احتمالی قدری شایعتر از فایزر بوده و شاملند بر: درد در محل تزریق، خستگی و احساس ناخوشی، سردرد، درد عضلانی، درد مفصل، تب، لرز، حالت تهوع و تورم غدد لنفاوی بازوی مورد تزریق.

3- واکسن جنسن/جانسون و جانسون (Janssen/Johnson & Johnson vaccine):

یک واکسن وکتور می باشد با اثربخشی 66% در پیشگیری از عفونت علامتدار کووید 19 و 85% در پیشگیری از بیماری شدید آن که مجوز استفاده اضطراری از سازمان غذا و داروی آمریکا را دریافت نموده است. همچنین، در آن ترکیبات تخم مرغ، لاتکس یا مواد نگهدارنده نیست. یک دوز توصیه می شود. هنوز در سن زیر 18 سال توصیه نمی شود. در صورت سابقه آلرژی شدید (آنافیلاکسی) به دوز قبلی واکسن یا ماده پلی سوربات، تزریق دوز بعدی ممنوع بوده و در صورت آلرژی به واکسنها  یا سایر داروهای تزریقی، تزریق واکسن باید با احتیاط انجام پذیرد. عوارض احتمالی شاملند بر: درد در محل تزریق، سردرد، خستگی، درد عضلانی، لرز، تب و حالت تهوع.

4- واکسن اسپوتنیک-5 (Sputnik- V):

به دلیل تولید در کشور روسیه به نام واکسن روسی کرونا هم شناخته می شود. حدود 11 نوامبر، مرکز تحقیقات ملی اپیدمیولوژی و میکروبیولوژی روسیه حتی پیش از شروع آزمایش فاز 3 ادعا کرد که بعد از دوز دوم، میزان اثربخشی یا کارایی این واکسن 92 است. در 24 نوامبر سازمان ادعا کرد که 95 اثربخشی برای آن اثبات کرده است. در 14 دسامبر سال 2020، اثربخشی آن را 91.4 گزارش کردند. در 2 فوریه 2021، مجله لانست داده های مرحله 3 را منتشر کرد که نشان دهنده اثربخشی 91.6 بوده است. این واکسن از نوع وکتور است یعنی وکتور یا ناقل آدنوویروس انسانی 26 برای واکسن نوبت اول و آدنوویروس انسانی 5 برای واکسن نوبت دوم بکار می رود که mRNA تولید کننده پروتئین S کووید 19 در ژنوم آنها قرار داده شده است لذا آدنوویروس در سطح خودش این آنتی ژن را دارد که باعث تحریک سیستم ایمنی می شود. همچنین، این واکسن بعد از ورود به بدن پروتئین S ویروس کووید را در سلول ‌ها کپی می‌کند تا سیستم ایمنی بدن، آنتی بادی لازم را بسازد. آدنوویروس استفاده شده بعنوان وکتور، به نحوی تضعیف شده که قابلیت تکثیر و بیماریزایی در بدن نخواهد داشت. واکسن اسپوتنیک هنوز در سن زیر 18 سال توصیه نمی شود. تعداد نوبت دریافت این واکسن 2 نوبت است که به فاصله 21 روز از همدیگر تجویز می شود ولی اگر فردی با تاخیر مراجعه نمود، منعی برای تجویز نوبت دوم نیست. نوع واکسن برای نوبت اول (آبی رنگ) و دوم (قرمز رنگ) با همدیگر متفاوت است و نباید تعویض گردند. در صورت سابقه آلرژی شدید (آنافیلاکسی) به دوز قبلی واکسن، تزریق دوز بعدی ممنوع بوده و در صورت آلرژی به واکسنها  یا سایر داروهای تزریقی، تزریق واکسن باید با احتیاط انجام پذیرد. در موارد زیر نیز تزریق باید با احتیاط و با نظر پزشک انجام گردد: بیماری مزمن کبدی، کلیوی، بیماریهای متابولیک (دیابت کنترل نشده و اختلال فاحش عملکرد تیروئید)، اختلالات خونی مانند هموفیلی یا اختلالات انعقادی، صرع و سایر بیماریهای اعصاب مرکزی و یا سابقه سکته مغزی، بیماریهای عروق کرونر، میوکاردیت، اندوکاردیت و یا پریکاردیت. بیماران مبتلا به بیماریهای خودایمنی (اتوایمیون( و مبتلایان به سرطان های بدخیم. عوارض احتمالی نیز شاملند بر: عوارض واکسن نوبت اول یا دوم عموما شدید نبوده و در طی حدود 3 روز برطرف می شوند. شایعترین عارضه ایجاد حالت شبه آنفلوانزای خفیف (تب، لرز، دردهای عضلانی و مفصلی، گلو درد، احتقان و آبریزش بینی، ضعف، احساس ناخوشی و سردرد) و یا عوارض موضعی مانند درد و تورم و قرمزی محل تزریق هستند. عوارض کمتر شایع عبارتند از تهوع، بی اشتهایی و بزرگی غدد لنفاوی منطقه ای هستند و بندرت گیجی و سنکوپ گزارش شده است. افرادیکه قبل از واکسیناسیون تب داشته باشند، اجازه واکسیناسیون تا رفع بیماری احتمالی زمینه ای ندارند. افرادیکه سابقه ابتلا به بیماری کرونا را در یک سال گذشته داشته اند، می توانند واکسینه شوند.

5- واکسن آسترازنکا (Oxford–AstraZeneca vaccine):

 واکسن آسترازنکا حاصل همکاری شرکت سوئدی آسترازنکا و دانشگاه آکسفورد است و به نامهای تجاریVaxzevria  و  Covishieldبه فروش می رسد. این هم یک واکسن وکتور ویروسی است که در آن از وکتور یا ناقل آدنوویروس شامپانزه (ChAdOx1) استفاده شده است. اثربخشی آن هم بطور کلی حدود79% است. ضمنا در این واکسن به جای mRNA از DNA دو رشته ای استفاده شده که پس از ورود به هسته سلولهای بدن از روی آن mRNA ساخته می شود. به دلیل مقاوم بودن DNA می توان به جای فریز کردن، تا 6 ماه واکسن را در دمای یخچال (2 تا 8 درجه سانتی گراد) نگهداری کرد. دو دوز به فاصله 28 روز (تا حداکثر 12 هفته) توصیه می شود. در صورت سابقه آلرژی شدید (آنافیلاکسی) به دوز قبلی واکسن، تزریق دوز بعدی ممنوع بوده و در صورت آلرژی به واکسنها  یا سایر داروهای تزریقی، تزریق واکسن باید با احتیاط انجام پذیرد. تجویز واکسن در زیر 18 سال توصیه نمی شود و حتی گروه مشاوره فنی ایمن سازی استرالیا (ATAGI)  واکسن آسترازنکا برای بزرگسالان بالای 50 سال ارجح اعلام کرده است. این توصیه به علت احتمال بالقوه افزایش ترومبوز همراه با ترومبوسیتوپنی به دنبال این واکسن در افراد زیر 50 سال انجام شده است. جالب اینکه این عارضه به تازگی در مورد واکسن جانسون و جانسون نیز گزارش شده است.

6- واکسنهای متعدد دیگری در جهان برای بیماری کووید 19 در حال تولید یا مطالعه فاز 3 هستند به مانند واکسن Novavax ساخت Maryland-based company Novavax (واکسن زیر واحد پروتئین، اثربخشی 96%، مجاز در سن بالای 18 سال، دو دوز به فاصله 21 روز)؛ واکسنهای چینی Sinopharm  و Sinovac یا همان CoronaVac ( هر دو از نوع ویروس کامل غیر فعال شده هستند. سینوفارم اثربخشی متوسط 79% با دامنه بین 50 تا بیش از 90 درصد داشته و در محدوده سنی 18 تا 60 سال مجاز است و شامل دو دوز مشابه به فاصله 28 روز می باشد)؛ واکسن Covaxin ساخت کارخانه بیوتکنولوژی بهارات هند (ویروس کامل غیر فعال شده، اثربخشی 79% ،مجاز در سن بالای 18 سال، دو دوز مشابه به فاصله 28 روز). بعلاوه واکسنهای قابل استفاده از راه بینی نیز در حال تحقیق و تولید است.

همچنین واکسنهای کرونا در ایران نیز در حال ساخت هستند مانند واکسن کوایران برکت ساخت شرکت داروسازی شفا و واکسن دیگری نیز با همکاری انستیتو پاستور ایران و انستیتوی فینلای واکسن کوبا (تولیدکننده واکسن کوبایی سوبرانا ۰۲). دو مرحله آزمایش انسانی واکسن ایران-کوبا، در کشور کوبا انجام شده و فاز سوم به صورت مشترک در هر دو کشور انجام خواهد شد.

مهم‌ ترین عارضه تزریق واکسن، واکنش آلرژیک آنافیلاکسی است و به میزان ۳۶۰ دریافت‌ کننده واکسن از بین ۲ میلیون نفر گزارش شده است. علایم آن بروز ناگهانی تورم گلو، بیحالی و سرگیجه و افت فشار خون، خارش یا ضایعات پوستی مانند کهیر و قرمزی پوست است. به همین دلیل افرادی که به واکسن یا داروهای تزریقی حساسیت دارند باید تا ۳۰ دقیقه بعد از تزریق واکسن تحت نظر باشند.

تحقیقات کمی در رابطه با زنان باردار و شیرده انجام شده است به همین دلیل در مورد شرایط دریافت واکسن کرونا برای این گروه توصیه قطعی وجود ندارد و پزشک می تواند بر حسب شرایط (مثلا شرایط خطر کسب بالای بیماری) تصمیم گیری کند. جالب است که بدانیم واکسیناسیون 10 هزار خانم باردار در آمریکا تا 3 ماه بعد عارضه جدی نشان نداده است. توصیه می‌شود در صورت دریافت واکسن کرونا شیردهی به نوزاد قطع نشود. کاربرد واکسن در کودکان و نوجوانان نیازمند تحقیق و مطالعه بیشتر در سطح جامعه است.

ابتلای قبلی به بیماری منعی برای تزریق نبوده و پس از 4 تا 6 هفته (در موارد شدید 4 تا 10 هفته بعد) تزریق واکسن توصیه می شود. البته اینکه فقط یک دوز واکسن تزریق شود یا هر دو، مورد اتفاق نظر نیست و مطالعات بیشتر را طلب می کند.

راه تشخیصی اصلی بیماری کووید 19، تست واکنش زنجیره ای پلی مراز یا PCR از حلق و بینی است که قسمتی از ژنوم (RNA) ویروس را تعیین می کند. یک سوال مهم این است که آیا واکسیناسیون سبب مثبت شدن این تست می شود؟ چون mRNA مورد استفاده در واکسن کووید 19 تنها بخش کوچکی از کل RNA ویروسی است و همچنین نمی تواند کپی هایی از خود ایجاد کند،  بنابراین سبب مثبت شدن تست PCR نمی شود. واکسن AstraZeneca نیز فقط بخشی از DNA را شامل می شود و چون در حامل آدنوویروس قرار می گیرد نمی تواند همانندسازی شود بنابراین نمی تواند سبب عفونت یا آزمایش PCR مثبت گردد. واکسنهای زیرواحد پروتئینی دارای ژنوم ویروس نبوده و هر چند واکسنهای ویروس کامل غیرفعال شده دارای ژنوم می باشند، ولی چون تکثیر نمی شوند و در مخاط بینی و حلق تظاهر نمی یابند، باز هم بعید است سبب مثبت شدن تست PCR شوند. مثبت شدن تست پس از واکسیناسیون نشاندهنده ابتلا به عفونت است که قاعدتا به فاصله کمی قبل یا پس از تزریق واکسن کسب شده ولی لزوما به بیماری علامتدار منجر نمی گردد. همانطور که قبلا توضیح داده شد، واکسن 2 هفته پس از دوز دوم ایمنی حداکثر خود را ایجاد نموده و اثربخشی آن 100% نیست. طبعا به دلیل ایجاد آنتی بادی به دنبال واکسیناسیون، تست سرولوژی یا آنتی بادی مثبت می گردد. البته این تست خیلی کمتر کاربرد داشته و گاهی در موارد مشکوک یا عوارض دیررس بیماری بمانند بیماری التهابی چند سیستمی بکار می رود.

از آنجا که واکسن های کووید 19 بسیار جدید هستند، محققان نمی دانند که محافظت آن تا چه مدت ممکن است طول بکشد. این امکان وجود دارد که در ماه های پس از واکسیناسیون، سطح آنتی بادی و سلول های T کشنده کاهش یابد، اما سیستم ایمنی همچنین شامل سلولهای خاصی به نام سلولهای خاطره ای است که ممکن است اطلاعات مربوط به ویروس کرونا را برای سالها یا حتی دهه ها حفظ کند. طبعا این پس از بیماری طبیعی هم رخ می دهد.

در نهایت باید گفت ابتلا به بیماری کووید 19 پس از واکسیناسیون غیرممکن نیست اما ارزش اصلی واکسن جلوگیری از ابتلا به انواع خطرناک یا کشنده بیماری است. بعلاوه، در صورت واکسیناسیون به موقع و تقریبا همزمان درصد بالایی از افراد جامعه می توان به کنترل بیماری در سطح جامعه نیز کمک کرد.