کلیه و عملکرد آن

کلیه‌ها از جمله حیاتی‌ترین ارگان‌های بدن انسان هستند. سوء عملکرد کلیه‌ها می‌تواند منجر به بیماری‌های حاد یا حتی مرگ شود. هر کلیه ساختار و عملکردی بسیار پیچیده دارد.

کلیه‌ها دو عملکرد مهم دارند:

• دفع مواد مضر و ضایعات سمی
• حفظ توازن آب، مایعات، مواد معدنی و شیمیایی یعنی الکترولیت‌هایی چون سدیم، پتاسیم و ...

ساختار کلیه

کلیه با حذف مواد سمی زائد و آب اضافی بدن تولید ادرار می‌کند. ادراری که در هر کلیه تشکیل می‌شود از حالب عبور می‌کند، پیش از اینکه از طریق مجرای پیشاب دفع شود در مثانه‌ها تجمع می‌یابد.

• بیشتر مردم (مذکر و مونث) دو کلیه دارند.

• کلیه‌ها در بخش بالا و پشت شکم، در دو طرف نخاع قرار دارند (دیاگرام را ببینید). دنده‌های پایینی کلیه‌ها را در برابر آسیب‌ها محافظت می‌کنند.

• کلیه‌ها عمیقاً داخل شکم قرار می‌گیرند پس طبیعی است که نتوان آن‌ها را لمس کرد.

• کلیه‌ها دو ارگان لوبیایی شکل هستند. در بالغین، یک کلیه حدود 10 سانتی متر طول، 6 سانتی متر عرض و 4 سانتی متر ضخامت دارد. وزن هر کلیه حدود 170 – 150 گرم است.

• ادراری که در هر کلیه تشکیل می‌شود به مثانه و پس از آن به حالب جاری می‌شود. هر حالب حدود 25 سانتی متر طول دارد و یک ساختار لوله مانند میان‌تهی است که از عضلاتی خاص ساخته‌شده است.

• مثانه ارگانی توخالی است که از عضلاتی تشکیل‌شده است که در بخش پایینی و قدامی شکم قرار می‌گیرد. به‌عنوان مخزن ادرار عمل می‌کند. موقعیت، ساختار و عملکرد کلیه‌ها در زنان و مردان یکسان است.

موقعیت کلیه‌ها و سیستم ادراری

• مثانه بالغین حدود 500-400 میلی لیتر ادرار را در خود نگه می‌دارد؛ وقتی‌که به نزدیک این ظرفیت رسید، فرد احساس می‌کند که باید مثانه خود را تخلیه کند.

• ادرار درون مثانه از طریق پیشابراه در طول فرایند دفع ادرار خارج می‌شود. در زنان، پیشابراه نسبتاً کوتاه است، درحالی‌که در مردان خیلی بلندتر است.

ضرورت کلیه‌ها در زندگی چیست؟

• هرروز ما انواع مختلفی از غذاها را با مقادیر مختلفی مصرف می‌کنیم.

• مقدار آب، نمک، اسیدهای بدن ما نیز روزانه متغیر است.

• فرایند مداوم تبدیل غذا به انرژی مواد سمی مضری را تولید می‌کند.

• این عوامل منجر به تغییراتی در حجم مایعات، الکترولیت‌ها و اسیدهای بدن می‌شود. تجمع مواد سمی نامطلوب می‌تواند زندگی را به مخاطره بیندازد.

• هر کلیه وظیفه حیاتی بیرون ریختن مواد مضر و محصولات فرعی سمی را بر عهده دارد. همزمان، کلیه‌ها توازن درست و میزان مناسب آب، اسیدها و الکترولیت‌های را حفظ می‌کنند.

عملکرد کلیه‌ها چیست؟

 • دفع مواد سمی

• دفع مایعات اضافی

• حفظ تعادل مواد معدنی و شیمیایی

• کنترل فشارخون

• تولید گلبول قرمز RBC

• حفظ سلامت استخوان‌ها عملکرد اولیه کلیه تولید ادرار و پالایش خون است.

هر کلیه مواد ضایعات و دیگر موارد شیمیایی را دفع می‌کند که موردنیاز بدن نیستند.

بیشتر بخوانید: همه چیز در باره داشتن یک کلیه دربدن

اعمال مهم کلیه‌ها در ادامه تشریح می‌شوند.

1- دفع مواد ضایعات پالایش خون از طریق دفع مواد زائد مهم‌ترین عملکرد کلیه‌ها است. غذایی که ما مصرف می‌کنیم حاوی پروتئین است. پروتئین برای رشد و ترمیم بدن ضروری است؛ اما همزمان که بدن از پروتئین‌ها استفاده می‌کند مواد ضایعات را تولید می‌کند. تجمع و احتباس این فراورده‌های زائد مشابه با احتباس مواد سمی درون بدن است. هر کلیه، خون را پالایش می‌کند و فراورده‌های زائد سمی در نهایت در ادرار دفع می‌شوند. کراتینین و اوره دو فراورده زائد مهم هستند که به‌سادگی می‌توان آن‌ها را در خون اندازه‌گیری کرد. «مقادیر» آن‌ها در آزمایش خون انعکاسی از عملکرد کلیه است. وقتی‌که هر دو کلیه نارسایی داشته باشند، مقدار کراتینین و اوره در آزمایش خون بالا خواهند بود.

2- دفع مایعات اضافی دومین عملکرد مهم کلیه تنظیم توازن مایعات از طریق ترشح مقدار آب اضافی به‌صورت ادراراست درعین‌حال به‌طور همزمان باید مقدار مناسبی آب که برای ادامه زندگی لازم است در بدن باقی بماند، این عملکرد برای زندگی ضروری است. در زمان نارسایی کلیوی، کلیه‌ها توانایی دفع مقدار آب اضافی را از دست می‌دهند. آب اضافی در بدن منجر به تورم می‌شود.

3- توازن مواد معدنی و شیمیایی کلیه‌ها نقش مهم دیگری در تنظیم مواد معدنی و شیمیایی همچون سدیم، پتاسیم، هیدروژن، کلسیم، فسفر، منیزیم و بی‌کربنات دارند و ترکیب طبیعی مایعات بدن را حفظ می‌کنند. تغییر سطح سدیم می‌تواند بر حالت روانی فرد تاثیر بگذارد درحالی‌که تغییرات سطح پتاسیم می‌توانند تاثیرات جانبی خطرناکی بر ضربان قلب و عملکرد عضلانی داشته باشند. حفظ سطح طبیعی کلسیم و فسفر در سلامت استخوان‌ها و دندان‌ها ضروری می‌باشد.

4- کنترل فشارخون کلیه هورمون‌های مختلفی تولید می‌کند (رنین، آنژیوتانسین، آلدوسترون، پروستاگلاندین و ...) که به تنظیم آب و نمک بدن کمک می‌کند که این مواد نقشی حیاتی در کنترل فشارخون در حد مطلوب بازی می‌کنند. اختلال در تولید هورمون و تنظیم نمک و آب در بیماری که مبتلا به نارسایی کلیوی است می‌تواند منجر به فشارخون بالا شود.

 5- تولید گلبول قرمز خون اریتروپویتین هورمون دیگری است که توسط کلیه‌ها تولید می‌شود، این هورمون در تولید گلبول‌های قرمز خون (RBC) نقش مهمی ایفا می‌کند. در طول نارسایی کلیوی، تولید اریتروپویتین کاهش می‌یابد که منجر به کاهش تولید RBC می‌گردد و درنتیجه سطح هموگلوبین پایین می‌آید (کم‌خونی). به همین دلیل است که در بیماران مبتلا به نارسایی کلیوی، علیرغم مصرف مکمل‌های آهن و ویتامین‌ها سطح هموگلوبین افزایش نمی‌یابد. 6- حفظ سلامت استخوان‌ها کلیه‌ها ویتامین دی را به شکل فعال آن تبدیل می‌کنند که در جذب کلسیم از غذا ضروری است، موجب رشد استخوان‌ها و دندان‌ها می‌شود و استخوان‌ها را قوی و سالم نگه می‌دارد. در طول نارسایی کلیوی کاهش ویتامین D فعال منجر به کاهش رشد استخوانی می‌شود و استخوان‌ها ضعیف نیز می‌شوند. تعویق رشد ممکن است نشانه‌ای از نارسایی کلیوی در کودکان باشد. تشکیل ادرار کلیه ها 1200 میلی‌لیتر در هر دقیقه یا 1700 لیتر در روز خون به‌منظور فیلتراسیون دریافت می کنند گلومرول ها 125 میلی‌لیتر / دقیقه یا 180 لیتر / روز ادرار تشکیل می‌دهند. لوله های ادراری 98 درصد (178 لیتر) از ادرار تولید شده در روز را بازجذب می کنند و به خون برمی گردانند 2-1 لیتر ادراردفع می شود شامل مواد زائد / توکسین ها و مواد معدنی اضافی

چگونگی پالایش خون و تشکیل ادرار

در فرایند پالایش خون، کلیه‌ها تمامی مواد لازم را حفظ می‌کند و به‌صورت گزینشی مایعات و الکترولیت‌های اضافی و مواد زائد را دفع می‌کند. بیایید این کمپلکس و فرایند شگفت‌آور تشکیل ادرار را درک کنیم.

• می‌دانستید که در هر دقیقه 1200 میلی‌لیتر خون به‌منظور پالایش وارد کلیه‌ها می‌شود که 20 درصد کل خون پمپ شده توسط قلب را تشکیل می‌دهد؟

• این فرایند پالایشی در واحدهای کوچک پالایش کننده که نفرون نامیده می‌شوند رخ می‌دهد.

• هر کلیه حدود یک‌میلیون نفرون دارد و هر نفرون از گلومرول ها و توبول ها تشکیل می‌شود.

• گلومرول ها فیلترهایی با منافذ بسیار ریز با خصوصیت فیلتراسیون گزینشی می‌باشند. آب و موادی که اندازه کوچک دارند به‌سادگی از طریق آن‌ها فیلتر می‌شوند؛ اما گلبول‌های قرمز با اندازه بزرگ‌تر، گلبول‌های سفید، پلاکت‌ها، پروتئین‌ها و ... نمی‌توانند از این منافذ عبور کنند؛ بنابراین چنین سلول‌هایی در حالت طبیعی در ادرار افراد سالم دیده نمی‌شوند. عملکرد اصلی کلیه دفع مواد زائد و مضر و آب اضافی به شکل ادرار است.

• اولین مرحله تشکیل ادرار در گلومرول ها انجام می‌شود که در آنجا 125 میلی‌لیتر ادرار فیلتره می‌شود. بسیار حیرت‌آور است که در طی 24 ساعت، 180 لیتر تشکیل می‌شود. این ادرار علاوه بر مواد زائد، حاوی الکترولیت‌ها، مواد سمی و گلوکز و مواد سودمند دیگر نیز می‌شود.

• هر کلیه فرایند باز جذب را با دقتی بالا انجام می‌دهد. از 180 لیتر مایعی که وارد توبول ها می‌شود، 99 درصد مایع به‌صورت گزینشی باز جذب می‌شود و تنها 1 درصد مایع باقیمانده به شکل ادرار دفع می‌شوند.

• از طریق چنین فرایند دقیق و هوشمندانه‌ای، مواد ضروری و 178 لیتر از مایعات مجدداً در توبول ها بازجذب می‌شوند. درحالی‌که 2-1 لیتر مایع، مواد زائد و دیگر مواد مضر دفع می‌شوند.

• ادرار متشکله توسط کلیه به حالب ها جریان می‌یابد و از مثانه عبور کرده و در نهایت از طریق پیشابراه دفع می‌شود.

آیا حجم ادرار در افراد سالم متفاوت است؟

• بله حجم جذب ادرار و دمای اتمسفری عوامل مهمی هستند که حجم ادراری که یک فرد طبیعی تولید می‌کند را تعیین می‌کنند.

• وقتی‌که میزان مصرف خوراکی آب کم است، ادرار تغلیظ می‌شود و حجم آن کاهش می‌یابد (حدود 500 میلی‌لیتر) اما وقتی‌که حجم آب مصرفی بالا است، ادرار بیشتری تشکیل می‌شود.

• در طول ماه‌های فصل تابستان، به دلیل تعریق ناشی از دمای محیط، حجم ادرار کاهش می‌یابد. بالعکس در طول ماه‌های فصل زمستان به دلیل دمای پایین و عدم تعریق ادرار بیشتری تشکیل می‌شود.

• در فردی که بازجذب طبیعی آب دارد، اگر حجم ادرار کمتر از 500 میلی‌لیتر یا بیش از 3000 میلی‌لیتر باشد، نشانه این است که کلیه‌ها نیازمند بررسی بیشتر و توجه دقیق‌تری هستند. حجم خیلی پایین یا خیلی بالای تشکیل ادرار، می‌تواند نشانه این باشد که کلیه‌ها نیازمند توجه و بررسی هستند.

 بیشتر بخوانید